Tranh thủ thời gian rảnh rỗi sau khi làm rẫy về, ông A Hải (54 tuổi, ở thôn Đăk Kơ Đương) ngồi trước hiên nhà hoàn thiện công đoạn cuối cùng của chiếc gùi. Ông A Hải cho biết, ông học đan gùi từ năm 12 tuổi. Khi thấy ông chăm chú nhìn người trong thôn đan, cha của ông đã quyết định truyền lại nghề đan gùi. “Ban đầu, cha dạy cách chọn lồ ô, tre, nứa ở trên rừng. Sau đó là cách vót nan. Khi đã thành thạo, cha chỉ cho tôi từng công đoạn đan gùi. Thời gian đầu, làm chưa quen nên đôi tay hay bị rộp da. Sau này, khi đã thành thạo, tôi lại thấy bình thường. Được gần một tháng, tôi hoàn thành một chiếc gùi nhỏ. Tuy không đẹp như sản phẩm của cha nhưng khi ấy tôi vui lắm”- ông A Hải tâm sự.

Ông A Đim và A Hải miệt mài lưu giữ nghề đan lát truyền thống của dân tộc Xơ Đăng. Ảnh: NS

Vì đam mê với nghề đan gùi nên ông A Hải tiếp tục dành thời gian học hỏi thêm những người lớn tuổi khác trong thôn về kỹ thuật để làm được chiếc gùi đẹp, đặc biệt là cách phối màu, trang trí hoa văn, họa tiết nhằm tạo sự sắc sảo, tinh tế cho sản phẩm. Nhờ vậy, tay nghề của ông ngày càng nâng lên. Đến năm 20 tuổi, ông thuần thục mọi công đoạn từ dễ đến khó của đan gùi. Rồi mấy năm sau ông tiếp tục học thêm đan rổ, rá, nia.

Theo ông A Hải, để được một chiếc gùi đẹp và bền chắc cần phải mất nhiều thời gian và công đoạn chuẩn bị nguyên liệu. Đặc biệt, phải chọn những cây tre, lồ ô thẳng, có lóng dài, không quá già và cũng không quá non; tầm khoảng 2 năm tuổi là tốt nhất. Trong quá trình đan gùi phải đan từ đáy trước, sau đó mới đan phần thân. Ở mỗi công đoạn, người đan phải bẻ nan sao cho phù hợp với từng hoa văn. Đồng thời, nghệ nhân phải chẻ, chuốt các sợi nan theo một tỷ lệ hợp lý nhằm tạo độ mềm, đàn hồi. Ngoài ra, dưới chân đáy chiếc gùi phải gắn 4 thanh gỗ phù hợp, giúp cho gùi cứng cáp, không bị lệch khi mang vật dụng nặng.

Bình quân 2 - 3 ngày, ông A Hải đan xong một chiếc gùi cỡ trung hoặc một chiếc nia lớn. Giá bán dao động từ 100.000 - 300.000 đồng/sản phẩm. Mỗi tháng, ông làm được khoảng 5 sản phẩm.

Ở thôn Đăk Kơ Đương, ngoài ông A Hải nổi tiếng với nghề đan lát thủ công, ông A Đim (70 tuổi) cũng là bậc thầy đan lát truyền thống dân tộc Xơ Đăng nơi đây. Các sản phẩm do đôi bàn tay khéo léo của ông A Đim làm ra đã có mặt khắp thôn, làng của xã Đăk Pxi. Trong ngôi nhà nhỏ của ông lúc nào cũng có hàng chục sản phẩm thủ công được xếp gọn gàng.

Nghệ nhân A Đim đang đan chiếc nia để kịp giao cho khách. Ảnh: NS

Vừa thoăn thoắt quấn nốt mấy vòng lồ ô cho chiếc gùi, ông A Đim nói: “Ngày mai khách sẽ đến lấy gùi và nia nên tôi phải hoàn thành cho kịp. Mấy chục năm gắn bó với nghề, quen tay, làm chút là xong thôi mà. Anh em được cha dạy cho nghề này từ lúc còn 10 - 12 tuổi. Khi ấy chỉ làm đồ dùng phục vụ cuộc sống gia đình thôi. Trước đây, hầu hết đàn ông trong làng đều biết đan nhưng nay thì hiếm. Do đó, tôi duy trì để bảo tồn cho thế hệ sau và có thêm thu nhập. Các sản phẩm do tôi làm ra được nhiều khách đặt mua vì chắc chắn lại có hoa văn độc đáo, đẹp mắt”.

Từ đôi bàn tay khéo léo của ông đã cho ra đời hàng trăm sản phẩm. Từng chiếc gùi, rổ, nia do ông làm ra không chỉ bền chắc mà còn có hoa văn rất đẹp với các mảng màu khác nhau bằng cách kết hợp nhiều nguyên liệu như lồ ô, nứa, tre.

“Làm nghề này đòi hỏi tính kiên trì và sự khéo léo của đôi tay. Cứ nghĩ là nhàn chứ cái nghề đan lát cũng khá vất vả. Ví như khi vào rừng lấy lồ ô, chặt tre, nứa dễ bị trầy xước da thịt, có khi bị rắn cắn. Chưa kể đứt tay trong quá trình dùng dao để xử lý nguyên liệu. Nên dần dần người ta không muốn làm nghề này nữa mà ra mua đồ công nghiệp về sử dụng cho tiện. Nhưng tôi và ông A Hải vẫn miệt mài gìn giữ nghề truyền thống. Đồng thời, chúng tôi còn thường xuyên tuyên truyền và hướng dẫn các thế hệ trẻ trong thôn đan lát. Đến nay có 5 người trẻ đang theo học”- ông A Đim chia sẻ.

Ông U Lý - Phó Chủ tịch UBND xã Đăk Pxi cho biết, đan lát là nghề có từ lâu đời của người Xơ Đăng ở xã. Có giai đoạn, nhiều hộ dân có nguồn thu nhập ổn định từ bán sản phẩm đan lát. Tuy nhiên, những năm gần đây, thu nhập của bà con có giảm do người dân không mặn mà với những đồ dùng truyền thống. Xã đang tích cực quảng bá nhằm tìm đầu ra ổn định cho sản phẩm đan lát. Mặt khác, địa phương cũng tuyên truyền, vận động thế hệ trẻ học nghề đan lát truyền thống để bảo tồn bản sắc dân tộc, có thêm nguồn thu nhập, góp phần nâng cao đời sống gia đình.                       

Nay Săt